“Εις το μνήμα σε επεζήτησα…”: άνθος ευγνωμοσύνης στον μέγιστο Χαρίλαο Ταλιαδώρο

Η οικουμένη ολόκληρη, η Ελλάδα, η Θεσσαλονίκη και ειδικά οι μαθητές σου απώλεσαν έναν θρύλο, που κατά την 95ετή βιοτή του υπηρέτησε και τους τέσσερις: την οικουμένη, προσφέροντάς της μια πολύτιμη ψηφίδα στο μεγάλο ψηφιδωτό του παγκόσμιου μουσικού πολιτισμού, την Ελλάδα, κάνοντάς την περήφανη με την προβολή του ελληνορθόδοξου μεγαλείου μέσω της ανάδειξης της πατροπαράδοτης βυζαντινής μουσικής, την Θεσσαλονίκη, προσφέροντάς της την πολυτέλεια να χαίρεται για 80 και πλέον χρόνια την φωνή του υπό τους θόλους των ναών της, να απολαμβάνει την ισχυρή παρουσία του στα μουσικά δρώμενα της πόλης και να συνδέει ανεπιφύλακτα το όνομά της με το δικό του και, τέλος, τους μαθητές του, δωρίζοντάς τους απλόχερα μέσα από τις συναντήσεις σε ακολουθίες, πρόβες και συναυλίες ένα πρότυπο απαράμιλλου ερμηνευτή, εύστροφου συνθέτη, σοφού διδασκάλου και καλλιεργημένου ανθρώπου.

Αλλά και σε προσωπικό επίπεδο, η απώλεια είναι μεγάλη και για μένα, δάσκαλέ μου. Σε αγαπώ πολύ και σε ευχαριστώ για όσα μου πρόσφερες, για όσα με δίδαξες συνειδητά ή ανεπίγνωστα. Γιατί να ξέρεις, δάσκαλε: μπορεί εσύ να μην το καταλάβαινες, αλλά εγώ πρόσεχα και ανέλυα μέσα μου τα λόγια σου, τη στάση σου, το βλέμμα σου, τις κινήσεις σου, τη συμπεριφορά σου προς τους ανθρώπους, την αντιμετώπιση των διαφόρων καταστάσεων. Για σένα μπορεί όλα αυτά να ήταν απλή εξωτερίκευση του πολύτιμου εαυτού σου. Για μένα όμως ήταν αφορμή για ένα ακόμα πολύτιμο μάθημα ζωής. Και, ασφαλώς, στα 5 χρόνια που ήμουν κοντά σου τα μαθήματα αυτά ήταν ουκ ολίγα. Νιώθω ότι σήμερα παίρνω ένα ακόμα «πτυχίο», ότι σήμερα αποφοίτησα από την «σχολή» ΧΑΡΙΛΑΟΣ ΤΑΛΙΑΔΩΡΟΣ, την οποία διηύθυνες εσύ ο ίδιος και έβαλες την υπογραφή σου στο πτυχίο που εξέδωσε η «σχολή». Γιατί είσαι από μόνος σου ένα μεγάλο πανεπιστήμιο. Το πτυχίο αυτό, δάσκαλε, που σε βλέπω νοερώς να μου το επιδίδεις σήμερα, λίγο πριν την κηδεία σου, δεν θα το κρεμάσω κάπου δημόσια καυχώμενος τάχα προς τους έξω ότι ήμουν κι εγώ μαθητής αυτού του θρύλου, μα θα το κορνιζάρω μέσα στην καρδιά μου και, όταν συναντώ δυσκολίες στη ζωή μου, θα ψάχνω μέσα μου να το βρω, να το διαβάσω, να δω την υπογραφή σου, και έτσι θα παίρνω θάρρος. Είμαι μικρός για να λέω τέτοια και ίσως παρεξηγηθώ απ’ τους μεγαλύτερους για απειρία και συναισθηματισμό, αλλά εσύ ξέρεις τι εννοώ και αυτό μου αρκεί.

Ποιο ήταν, εν πάση περιπτώσει, το πρόγραμμα σπουδών σε αυτήν την περιβόητη «σχολή»; Ποια ήταν η διδακτέα ύλη, όπως οριζόταν από εσένα, τον διευθυντή της; Τα μαθήματα που παρακολουθήσαμε ήταν πολλά και όποιος έχει κρατήσει σημειώσεις είναι τυχερός. Μας δίδαξες ότι το λειτούργημα του ιεροψάλτη απαιτεί σύνεση, υπευθυνότητα και προσοχή, ότι πρέπει να προστατεύουμε τη φωνή μας και να την φροντίζουμε, ότι μέσα στην ακολουθία ενδείκνυται μια ιεροπρεπής στάση στο αναλόγιο, ότι οφείλουμε να έχουμε την αίσθηση του χρόνου, ώστε να σεβόμαστε τους πιστούς και να μην τους κουράζουμε, ότι στόχος μας πρέπει να είναι η ποιοτική ερμηνεία και όχι απλώς μια στεγνή – «σωστή» κατά τα άλλα- εκτέλεση των ύμνων. Μας δίδαξες και άλλα, πέραν της ιεροψαλτικής: να είμαστε ένθερμοι αναζητητές της ποιοτικής ζωής, υπομονετικοί μαχητές στις ασθένειες και τις δυσκολίες, αξιοπρεπείς αγωνιστές στις προδοσίες των «πλησίον» μας, στιβαροί λεβέντες στις διάφορες εκπαραθυρώσεις που μας επιφυλάσσει η ζωή. Θέρμη, υπομονή, αξιοπρέπεια, στιβαρότητα: ναι, αυτά σε χαρακτήριζαν και άλλα πολλά, μεγάλε δάσκαλε, και μας τα πρόσφερες όλα πλουσιοπάροχα με το παράδειγμά σου.

Τα μαθήματα αυτά λάμβαναν χώρα σε διάφορες «αίθουσες διδασκαλίας»: στο σπίτι σου, στον καφέ μετά τη λειτουργία, στις πρόβες ενόψει συναυλιών -ευτυχώς πρόλαβα μερικές- και, τέλος, στην τηλεφωνική μας επικοινωνία. Μα ο κατεξοχήν χώρος δράσης σου ήταν ο ναός. Αυτός ήταν το βασίλειό σου! Αχ, αυτό το αναλόγιο… Τι εμπειρίες μας χάρισες εκεί πάνω! Κάθε Κυριακή ξυπνούσα και αισθανόμουν ότι πηγαίνω σε κάποια πανήγυρη. Λογικό, αφού κάθε λειτουργία με σένα ήταν πανηγυρική, ταυτόχρονα απλή και μεγαλοπρεπής. Από το θρυλικό αυτό αναλόγιο πέρασαν γενιές και γενιές μαθητών σου, που κόσμησαν και μέχρι σήμερα κοσμούν πολλούς ιερούς ναούς, μεταφέροντας εκεί κάτι απ’ το ταλιαδωρικό πνεύμα, ψάλλοντας συχνά από τα δικά σου βιβλία. Σ’ αυτό το αναλόγιο, λοιπόν, που αποδείχθηκε μήτρα ιεροψαλτών, σε είδα να στέκεσαι με σεμνότητα και αρχοντιά, να ψέλνεις με απλότητα και μεγαλοπρέπεια, όπως ο ίδιος τόνιζες, να μας εντυπωσιάζεις με τις φωνητικές σου δυνατότητες και τα μουσικά αντανακλαστικά σου, να έχεις τον πλήρη έλεγχο της ακολουθίας, να μας εκπλήσσεις ευχάριστα με τις πετυχημένες ατάκες σου!

Σε έζησα, ακόμα, δάσκαλε, και στις τελευταίες ιεροψαλτικές σου στιγμές: άκουσα τις βαριές ανάσες σου, αισθάνθηκα το βαρύ σου περπάτημα όταν σε βοηθούσα κατά τη μετάβασή σου από το ιερό βήμα μέχρι το αναλόγιο, είδα να κυλούν κάποια δάκρυα λίγο πριν να ψάλεις, και παρόλ’ αυτά δεν το έβαλες κάτω, γίγαντα! Άνοιξες το στόμα σου και μας αποσβόλωσες για άλλη μια φορά, παραμένοντας πιστός στο λειτούργημά σου: να προκαλείς δέος στους ακροωμένους! Ήμουν δίπλα σου όταν έψαλες τον τελευταίο σου ύμνο στην Αγια-Σοφιά, εκείνο το ωραίο «Άξιόν εστι» σε βαρύ διατονικό του Πρίγγου, τον οποίο με πολλή αγάπη μνημόνευες συνεχώς ως σπουδαίο δάσκαλό σου. Αυτή τη στιγμή δύσκολα θα την ξεχάσω. Και, γενικά, αυτές τις τελευταίες στιγμές μάλλον θα τις θυμάμαι σε όλη μου τη ζωή, όχι γιατί ήταν ευχάριστες, αλλά γιατί ήταν ένα επιπλέον μάθημα της «σχολής» σου, που ίσως δεν πίστευες ότι θα το δίδασκες… Αλλά χρειάστηκε τελικά να το διδάξεις και αυτό! Και το κατόρθωσες με απαράμιλλη ανωτερότητα!

Σε αυτές τις τελευταίες σου στιγμές και, γενικότερα, όλο το 2020 πήρα και άλλα μαθήματα για τη ζωή, βλέποντας ότι άλλοι στέκονταν στο πλάι σου με αγάπη και άλλοι σε στενοχωρούσαν. Οι μεν από σεβασμό για την πολυετή προσφορά σου, οι δε από διαμαρτυρία για την πολυετή…ηλικία σου. Εσύ, δάσκαλε, επειδή είσαι ανώτερος άνθρωπος, ψάλε εκεί που βρίσκεσαι, σε παρακαλώ, το «Δύο και πονηρά» και στο τέλος κάνε το ωραίο σόλο σου «Ἄφες αὐτοῖς, Πάτερ ἅγιε», για να μπούμε χορωδιακά κι εμείς στο «οὐ γὰρ οἴδασι τὶ ἐποίησαν». Με αγάπη και συγχωρητικότητα, σε παρακαλώ. Επίσης, μαθαίνω από ανθρώπους που σε ξέρουν πολύ περισσότερα χρόνια από μένα ότι, γενικά, κατά τη διάρκεια της ζωής σου πολλές φορές σε πρόδωσαν και σε κακομεταχειρίστηκαν. Επειδή αυτά τα περιστατικά δεν τα έζησα και δεν τα γνωρίζω, δεν θέλω να επεκταθώ. Μόνο ένα θέλω να πω: αν τυχόν ευθύνεσαι εσύ για κάτι τέτοιο, προσεύχομαι στον Θεό να σε συγχωρήσει∙ αν ευθύνονται έτεροι, ξαναψάλε το «Δύο και πονηρά»… Κρατώ, πάντως, ότι ήσουν ένας άνθρωπος που αγαπήθηκες και εγκαταλείφθηκες πολύ, ευλογήθηκες και αδικήθηκες πολύ, τιμήθηκες και περιφρονήθηκες πολύ.

Και ερχόμαστε στο σήμερα. Τώρα λοιπόν; Πώς να αντιμετωπίσουμε την απώλεια και το πένθος; Μα, φυσικά, όπως μας έμαθες εσύ: ταλιαδωρικώ τω τρόπω! Με δύναμη ψυχής, υπομονή και αρχοντιά. Δεν πρέπει να μας πάρει από κάτω. Καλούμαστε να νικήσουμε το πένθος ατενίζοντας το μέλλον με αισιοδοξία. Γιατί αυτό θα ήθελες κι εσύ να κάνουμε, αυτό θα μας προέτρεπες. Σαν να σε ακούω να μας ενθαρρύνεις: «Μη στενοχωριέστε!», όπως μας έλεγες όταν προσπαθούσαμε εμείς οι φτωχοί να σου δώσουμε κουράγιο σε διάφορες δυσκολίες σου. Ερχόμασταν να εμψυχώσουμε εσένα και τελικά εσύ εμψύχωνες εμάς…Ταλιαδώρε, το μεγαλείο σου! Στενοχωριέμαι, να πω την αλήθεια, γιατί αν δεν σε είχε προσβάλει αυτός ο νέος ιός, τώρα θα ήσουν μια χαρά, παρέα με την αγαπημένη σου Αννούλα, και θα σας απολαμβάναμε στον αγώνα σας για τη ζωή, όπως κάναμε μέχρι τώρα. Αλλά ακούω αυτή τη γνωστή φωνή «Μη στενοχωριέστε!» και έτσι καταφέρνεις, δάσκαλε, να με ενδυναμώνεις μέχρι τώρα.

«Ταύτα σοι παρ’ ημών», ω Χαρίλαε, από έναν ελάχιστο μαθητή σου που προσπάθησε να σε καταλάβει, να σε νιώσει και να σε αγαπήσει. Συγχώρεσέ μου την πληθωρικότητα. Είμαι νέος, βλέπεις, και παρασύρομαι. Απλώς μου ήταν αδύνατο αυτή τη μέρα να μην εκφράσω έτσι αυτά που νιώθω για σένα. Εναποθέτω, λοιπόν, αυτές τις σκέψεις σαν ταπεινό άνθος ενώπιον της σορού σου, μιας και δεν μπορώ να παρίσταμαι λόγω των συνθηκών στην εξόδιο ακολουθία, που τόσο συγκινητικά έψαλλες για άλλους και τώρα ήρθε, δυστυχώς, η ώρα να ψαλεί και για σένα. «Εις το μνήμα σε επεζήτησα», λοιπόν, για να σου καταθέσω νοερώς αυτό το απλό άνθος, ενθυμούμενος το «Εἰς τὸ μνῆμά σε ἐπεζήτησεν», που ερμήνευες μοναδικά.

Α, και κάτι τελευταίο…Μόλις πληροφορήθηκα ότι η γιορτή των εγκαινίων της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη, σύμφωνα με τον Κώδικα 68 της Μονής Παντοκράτορος του Αγίου Όρους, γινόταν την 11η Ιανουαρίου, οπότε πανηγύριζε και ο ναός. Θλίβομαι που φεύγεις, αλλά χαίρομαι τουλάχιστον για αυτήν την αγαθή συγκυρία, δάσκαλε!

Σου αφιερώνω ολόψυχα δυο τροπάρια από τους μακαρισμούς της εξοδίου ακολουθίας και σου τα ψάλλω με αγάπη:

Ὁ τῶν ψυχῶν δεσπόζων καὶ τῶν σωμάτων, οὗ ἐν τῇ χειρὶ ἡ πνοὴ ἡμῶν, τῶν θλιβομένων παραμυθία, ἀνάπαυσον ἐν χώρᾳ Δικαίων, ὃν μετέστησας δοῦλόν σου.

Χριστός σε ἀναπαύσοι ἐν χώρᾳ ζώντων, καὶ πύλας Παραδείσου ἀνοίξοι σοι, καὶ βασιλείας δείξοι πολίτην, καὶ ἄφεσίν σοι δῴη, ὧν ἥμαρτες ἐν βίῳ φιλόχριστε.

Καλό ταξίδι, μέγιστε δάσκαλε, θρύλε της ιεροψαλτικής τέχνης και της τέχνης της ζωής!

Συγγνώμη αν ήμουν ανεπαρκής και αν ποτέ σε στενοχώρησα.

Σε ευχαριστώ που υπήρχες, υπάρχεις και θα υπάρχεις στη ζωή μου.

Σε αγαπώ.

Καλόν Παράδεισο!

Ο «Σωτηράκης» σου