Κορυφαίος Εκκλησιαστικός Πατέρας και αδελφός του Μεγάλου Βασιλείου. Ο Γρηγόριος γεννήθηκε στη Νεοκαισάρεια του Πόντου το 332 και διακρίθηκε για τη μεγάλη του μόρφωση και τη φιλοσοφική του κλίση. Σε ηλικία 40 ετών εντάχθηκε στον κλήρο και χειροτονήθηκε επίσκοπος Νύσσης και Καππαδοκίας.
Άγιος Γρηγόριος Επίσκοπος Νύσσης: Μεγάλη γιορτή της ορθοδοξίας σήμερα 10 Ιανουαρίου
Όταν το 381 συνήλθε στην Κωνσταντινούπολη η Β’ Οικουμενική Σύνοδος για να καταδικάσει την αίρεση των Πνευματομάχων, ο Γρηγόριος υπήρξε ο κατ’ εξοχήν υπέρμαχος της ορθόδοξης διδασκαλίας και κατατρόπωσε τους οπαδούς του πνευματομάχου Μακεδόνιου. Τόσο μεγάλη υπήρξε η συμβολή του και το αγωνιστικό του φρόνημα, ώστε εκλήθη «Πατήρ Πατέρων και Νυσσαέων Φωστήρ», ο δε Μέγας Θεοδόσιος τον ονόμασε «Στύλο της Ορθοδοξίας».
Ο Γρηγόριος συνέχισε την τριαδολογία και την πνευματολογία του αδελφού του Βασιλείου, όπως και τη χριστολογία του Γρηγορίου Θεολόγου αλλά προχωρώντας αυτές σε εύρος και βάθος. Με τη θεολογία του περί εκπόρευσης του αγίου Πνεύματος, απέκλεισε τη δυτική χρήση του filioque από τη διδασκαλία της ανατολικής χριστιανικής Εκκλησίας. Προετοίμασε επίσης, τη θεολογία της “υποστατικής ενώσεως” των δύο φύσεων του Χριστού με τη χρήση των όρων “ἀσυγχύτως”, “ἀτρέπτως”, “ἀδιαιρέτως” οι οποίοι επικυρώθηκαν στην Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο το 451 στη Χαλκηδόνα
Άφησε μεγάλο σε έκταση και σπουδαιότητα συγγραφικό έργο. Τα κείμενά του χωρίζονται σε κατηχητικά, δογματικά, ερμηνευτικά, ποιητικά, εορταστικά, ηθικά, εγκωμιαστικά και επιμνημόσυνα.
Σύζυγος ή αδελφή του υπήρξε η διακόνισσα Θεοσεβία, με την οποία συνεορτάζονται στις 10 Ιανουαρίου.
Ἀπολυτίκιον
Ἦχος γ’. Θείας πίστεως.
Θεῖον γρήγορσιν, ἐνδεδειγμένος, στόμα σύντονον, τῆς εὐσέβειας, ἀνεδείχθης Ἱεράρχα Γρηγόριε τὴ γὰρ σοφία τῶν θείων δογμάτων σου, τῆς Ἐκκλησίας εὐφραίνεις τὸ πλήρωμα. Πάτερ ὅσιε, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε, δωρήσασθαι ἠμὶν τὸ μέγα ἔλεος.
