Άγιος Αθανάσιος ο Μέγας: Αν κάποιος λάβει υπόψη ότι ο Μέγας Αθανάσιος είχε τόσες περιπέτειες, διωγμούς, εξορίες και ταλαιπωρίες, πραγματικά θαυμάζει για το πότε εύρισκε το χρόνο, αλλά και πως εύρισκε τη δύναμη να ποιμάνει το χριστεπώνυμο πλήρωμα και ταυτόχρονα να συγγράψει και να μας αφήσει ένα πλουσιότατο έργο από πλευράς ποσότητας αλλά και ποιότητας. Σημαντικός παράγοντας - πλην του θείου φωτισμού - υπήρξε γι' αυτό η μόρφωσή του, η τέλεια γνώση των Γραφών, η κατοχή της κλασικής λογοτεχνίας και φιλοσοφίας και η ικανότητα του να συζητά και να διαπραγματεύεται δύσκολα θέματα.
Άγιος Αθανάσιος ο Μέγας: 18 Ιανουαρίου
Παρόλο ότι δεν διασώθηκαν όλα τα έργα του και από τα διασωθέντα μερικά συμπληρώθηκαν από μεταγενέστερους ή νοθεύτηκαν από αιρετικούς ή και αποδόθηκαν σ’ αυτόν χωρίς να είναι γνήσια δικά του, εντούτοις η αξία του συγγραφικού του έργου είναι τεράστια και αποφασιστική υπήρξε η συμβολή τους στην κατοχύρωση της ορθοδόξης πίστης και την απόκρουση των αιρετικών.
Ανάλογα με το περιεχόμενό τους οι πατρολόγοι κατατάσσουν τα έργα του Μεγάλου Αθανασίου σε πέντε ενότητες: Απολογητικά υπέρ του χριστιανισμού, Αντιαιρετικά, Ερμηνευτικά, Ασκητικά και Πρακτικά – Επιστολές. Στη συνέχεια θα γίνει λόγος για ορισμένα απ’ αυτά:
Η συγγραφική του δράση
Την πρώτη συγγραφική του εμφάνιση έκανε νεότατος ο Μέγας Αθανάσιος, προτού ξεσπάσει η αρειανική αίρεση. Γι’ αυτό και το πρώτο έργο στρέφεται Κατά των Ελλήνων*, θέλοντας ν’ αποδείξει ότι ο πολυθεϊσμός είναι κενός περιεχομένου, στερείται ηθικής και πολλά στοιχεία του αλληλοσυγκρούονται, σε αντίθεση με το χριστιανικό μονοθεϊσμό.
Το δεύτερο έργο του επιγράφεται “λόγος περί της ενανθρωπήσεως του Λόγου”. Σ’ αυτό συνοψίζει την διδασκαλία της Εκκλησίας για την σωτηρία του ανθρώπου. Αρχίζει από τη δημιουργία του κόσμου “εκ του μηδενός”, αναπτύσσει τα σχετικά με την πτώση των πρωτοπλάστων, την δυστυχία που ακολούθησε επειδή οι άνθρωποι αδιαφόρησαν για τα πνευματικά και προσκολλήθηκαν στα υλικά αγαθά, καθώς και την απομάκρυνσή τους από το Θεό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον αφανισμό τους με το φυσικό και τον πνευματικό θάνατό τους. Ο Θεός όμως έλαβε πρόνοια για τον άνθρωπο αποκαλύπτοντας τον εαυτό του με την βοήθεια των κτισμάτων, της παράδοσης του Νόμου και της αποστολής των Προφητών. Κι επειδή αυτά δεν αποδείχτηκαν επαρκή, ενανθρώπησε ο Ίδιος ο Λόγος του Θεού. Έλαβε σώμα που μπόρεσε να πεθάνει για να το καταστήσει, με την ανάσταση του, αθάνατο. Νίκησε τους δαίμονες κι επανέφερε τον άνθρωπο στην αλήθεια που σώζει. ” Ενηνθρώπησεν, ίνα ημείς θεοποιηθώμεν”, όπως γράφει. Με το έργο του ελέγχει “την απιστίαν των Ιουδαίων και την των Ελλήνων χλεύην”.
Κατά της αρειανικής αίρεσης
Σημαντικό τμήμα της συγγραφικής δράσης του αναφέρεται στην αρειανική αίρεση και σε θέματα σχετικά μ’ αυτήν. Με τα έργα του ο Μέγας Αθανάσιος αφενός αποκρούει με επιχειρήματα τις αρειανικές κακοδοξίες και εκθέτει την ορθόδοξη διδασκαλία, αφετέρου απολογείται για τις κατηγορίες και συκοφαντίες με τις οποίες ήθελαν να τον εξοντώσουν∙ και εκθέτει τα σχετικά με την έριδα είτε σε επιστολές είτε σε συνοδικές εγκυκλίους.
Από τα αντιαιρετικά μνημονεύουμε: “4 Λόγοι κατά Αρειανών”, καθαρά θεωρητικό έργο. Υπερασπίζεται την διδασκαλία της Α’ οικουμενικής συνόδου (325) εναντίον των σοφιστειών του Αρείου, που προσπαθούσε με παρερμηνείες αγιογραφικών χωρίων να στηρίζει τις κακοδοξίες. Στο έργο αυτό καταπολεμεί επίσης και κακοδοξίες του Σαβελλίου και του Παύλου Σαμοσάτεως.
“Απολογητικός κατά των Αρειανών”, στον οποίον με επίσημα έγγραφα και επιστολές ανασκευάζει τις κατηγορίες που του είχαν προσάψει και είχαν συζητηθεί στις συνόδους Τύρου και Σαρδικής.
“Απολογία προς τον βασιλέα Κωνστάντιον”. Ανακατασκευάζει τις πολιτικές σε βάρος του κατηγορίες, με τις οποίες οι εχθροί του ήθελαν να τον καταστήσουν ύποπτο ενώπιον του αυτοκράτορα.
“Απολογία περί της φυγής αυτού”, κατά το έτος 356, όταν φυγαδεύθηκε από το ναό του αγίου Θεωνά. Οι εχθροί του αρειανοί τον κατηγορούσαν ότι έφυγε από δειλία. Ο Μέγας Αθανάσιος αναιρεί την κατηγορία, αναφέροντας πλήθος βιβλικών παραδειγμάτων “φυγής” προ των διωκτών. Υποστηρίζει ότι “ει το φυγείν φαύλον, πολλώ χείρον το διώκειν … παυέσθωσαν οι επιβουλεύοντες και παύσονται οι φεύγοντες ευθύς”.
Έργα του Αγίου
Από τα ερμηνευτικά έργα τα περισσότερα έχουν απωλεσθεί. Διασώθηκαν αποσπάσματα ερμηνείας των Ψαλμών, από τα οποία φαίνεται ότι προτιμούσε την αλληγορική ερμηνεία, ενώ στην Επιστολή του προς τον Μαρκελλίνο υπογραμμίζει την μεγάλη αξία των Ψαλμών.
Στα ασκητικά και πρακτικά έργα κατατάσσονται: “Βίος και πολιτεία του οσίου πατρός ημών Αντωνίου, συγγραφείς και αποσταλείς προς του εν τη ξένη μοναχούς”, πιθανότατα της Δύσης. Έργο που συνετέλεσε στο ν’ αυξηθεί ο θαυμασμός προς το μοναχικό βίο. Άλλο έργο: Περί παρθενίας, ήτοι περί ασκήσεως ή Λόγος σωτηρίας προς την παρθένον. Εξαιρεί την παρθενία και ρυθμίζει το βίο των μοναζουσών.
Τέλος από τις Επιστολές του διακρίνονται οι εορταστικές, προς το μοναχό Αμμούν, προς το Ρουφινιανό, προς το Σεραπίωνα, προς τον Επίκτητο, προς τον Αδέλφιο, προς το Μάξιμο και προς το Δρακόντιο.
